(ترجمه)

به جواب امیر تورمن

پرسش:

السلام علیکم و رحمت الله و برکاته!

از صمیم قلب درود بر شما شیخ و امیر بزرگوار ما! گفته می‌شود وقتی انسان وفات یافت عمل‌اش قطع می‌شود، مگر سه چیز؛ صدقۀ جاریه، علم نافع یا فرزند صالح که برای وی دعا کند. حالا سوال این است که آیا شرط است تا صدقۀ جاریه را متوفی قبل از فوت از مالش به عنوان وصیت بیرون کرده باشد و یا این‌که فرزندانش به حساب آن صدقه بدهد نیز در تحت این حدیث شامل می‌شود؟ الله سبحانه و تعالی گام‌های شما را محکم گردانیده و برای ايجاد آن‌چه باعث عزت امت می‌شود قوت بخشد.

پاسخ :

و علیکم السلام و رحمت الله و برکاته!

حدیث وجود دارد که با پدیدۀ مرگ اعمال میت قطع می‌شود به جز سه چیز، که این سه چیز عبارت اند از صدقۀ جاریه، علم نافع و فرزند صالح که در حق پدرش دعا می‌کند؛ اما این‌که ثواب عمل غیر برای میت می‌رسد و یا خیر باید گفت که ثواب بعضی از اعمال  برای میت می‌رسد که از جملۀ این اعمال صدقه فرزند میت می‌باشد، اگر فرزند نیت ثواب را برای متوفی بنماید.

１-    شوکانی در نیل الاوطار گفته است:

۱۴۸۸ و از ابوهریره روایت شده است:

«أَنَّ رَجُلاً قَالَ لِلنَّبِيِّ ﷺ: إنَّ أَبِي مَاتَ وَلَمْ يُوصِ، أَفَيَنْفَعُهُ أَنْ أَتَصَدَّقَ عَنْهُ؟ قَالَ: نَعَمْ»

ترجمه: مردی برای رسول الله صلی الله علیه و سلم گفت، پدرم وفات شده و وصیت نکرده است، اگر من از جانب آن صدقه بدهم آیا برایش کدام نفع می‌رساند؟ رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمود بلی. (این حدیث را احمد، مسلم، نسائی و ابن ماجه روایت کرده است)

۱۴۸۹ از عائشه رضی الله عنها روایت شده است:

«أَنَّ رَجُلاً قَالَ لِلنَّبیﷺ: إنَّ أُمِّي اُفْتُلِتَتْ نَفْسُهَا، وَأُرَاهَا لَوْ تَكَلَّمَتْ تَصَدَّقَتْ، فَهَلْ لَهَا أَجْرٌ إنْ تَصَدَّقْتُ عَنْهَا؟ قَالَ نَعَمْ»

ترجمه: مردی برای رسول الله صلی الله علیه و سلم گفت مادرم به صورت ناگهانی فوت شده است، گمان می‌کنم که اگر صحبت می‌کرد، وصیت به صدقه می‌نمود، پس اگر من از جانب آن صدقه بدهم آیا مزد آن برایش می‌رسد؟ رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود بلی.

۱۴۹۱ از حسن روایت شده است:

«عَنْ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ أَنَّ أُمَّهُ مَاتَتْ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، إنَّ أُمِّي مَاتَتْ أَفَأَتَصَدَّقُ عَنْهَا؟ قَالَ: نَعَمْ قُلْتُ: فَأَيُّ الصَّدَقَةِ أَفْضَلُ؟ قَالَ: سَقْيُ الْمَاءِ»

ترجمه:  از سعد ابن عباده روایت شده که مادرش وفات یافت و گفت یا رسول الله مادرم وفات شده است آیا می‌توانم از جانب آن صدقه بدهم؟ گفت بلی گفتم کدام صدقه بهتر است؟ گفت آب دادن.

حسن گفته است آن همان آب دادن اولاد سعید در مدینه بوده است. این حدیث را احمد و نسائی روایت نموده اند.

باب رسیدن ثواب نوافل بخشیده شده به مردگان: و این قول (ونفعه ذالک) در این گفته دلیل بر این است آنچه که اولاد برای پدرش انجام می‌دهد، از قبیل روزه و صدقه، ثواب آن به پدر متوفی می‌رسد و این گفته‌اش افتلتت به ضم تاء مثنی بعد از فاء ساکنه که مابعد آن مکسور است به صیغه مجهول به معنی ماتت فجأة یعنی ناگهان مرده است؛ چنانچه به این معنی در قاموس ذکر شده است و این گفته‌اش که (نفس) به ضم سین گفته بنابر معنی مشهور قایم مقام فاعل است (و اراها) به ضم همزه به معنی گمان می‌کنم و این گفته‌اش (و سقی المآء) در این گفته دلیل بر این است که آب دادن بهترین صدقه است. و لفظ ابوداود: "فَأَيُّ الصَّدَقَةِ أَفْضَلُ؟ قَالَ: الْمَاءُ، فَحَفَرَ بِئْراً وَقَالَ: هَذِهِ لِأُمِّ سَعْدٍ" یعنی کدام صدقه بهتر است، گفت آب سپس چاه حفر کرد و گفت این برای ام سعد است. این حدیث را دار قطنی در غرائب مالک تخریج نموده و موطا از حدیث سعید ابن سعد ابن عباده روایت کرده است:

«خَرَجَ سَعْدٌ مَعَ النَّبِيِّ ﷺ فِي بَعْضِ مَغَازِيهِ وَحَضَرَتْ أُمَّهُ الْوَفَاةُ بِالْمَدِينَةِ، فَقَالَ لَهَا: أَوْصِي، فَقَالَتْ: فِيمَ أُوصِي وَالْمَالُ مَالُ سَعْدٍ؟ فَتُوُفِّيَتْ قَبْلَ أَنْ يَقْدَمَ سَعْدٌ»

ترجمه:  سعد همرای رسول الله صلی الله علیه و سلم در بعضی از غزوات‌اش بیرون شد و مادرش در مدینه نزدیک به مرگ شد پس او برایش گفت وصیت کن، مادرش گفت من در چی وصیت کنم، در حالی‌که مال، مال سعد است و به همان حالت وفات یافت قبل از آن‌که سعد بیاید.

و این حدیث را ذکر کرده است و گفته شده مردی‌که در حدیث عائشه رضی الله عنها و حدیث ابن عباس مبهم ذکر شده سعد ابن عباده است و این‌که بخاری بعد از ذکر حدیث عائشه حدیث ابن عباس را به همان لفظ ذکر کرده نیز دلالت بر این دارد چنانچه وی به این لفظ ذکر کرده است:

«إنَّ سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ قَالَ: إنَّ أُمِّيَ مَاتَتْ وَعَلَيْهَا نَذْرٌ»

ترجمه:  سعد ابن عباده گفته است مادرم وفات یافت در حالی‌که بر ذمۀ وی نذر بود.

گویا که این اشاره بر این است که شخص مبهم در حدیث عائشه سعد است و احادیث این باب بر این دلالت دارد که ثواب صدقه فرزند به والدین بعد از مرگ شان بدون این‌که وصیت کرده باشند، می‌رسد؛ پس این احادیث عمومیت این قول الله سبحانه و تعالی را

﴿وَأَنْ لَيْسَ لِلإِنْسَانِ إِلا مَا سَعَى﴾

[نجم: 39]

ترجمه: و این‌که برای انسان جز تلاش او نخواهد بود.

خاص می‌سازد؛ اما در احادیث این باب این ثابت شده که ثواب صدقۀ فرزند به والدین می‌رسد و ثابت شده که فرزند انسان در حقیقت سعی آن است پس نیازی بر توجیه تخصیص نیست.

２-    در شرح نووی مسلم جلد ۳ صفحه ۴۴۴ آمده است:

{۱۶۷۲} محمد بن عبدالله بن نمیر برای ما حدیث گفت که محمدبن بشر برای ما حدیث گفت که هشام از پدرش از عائشه رضی الله عنها حدیث گفته که مردی در نزد رسول الله صلی الله علیه و سلم آمد و گفت:

«يَا رَسُولَ اللَّهِ، إِنَّ أُمِّيَ افْتُلِتَتْ نَفْسَهَا وَلَمْ تُوصِ وَأَظُنُّهَا لَوْ تَكَلَّمَتْ تَصَدَّقَتْ أَفَلَهَا أَجْرٌ إِنْ تَصَدَّقْتُ عَنْهَا؟ قَالَ: نَعَمْ»

ترجمه: یا رسول الله مادرم وفات یافت و وصیت نکرد و گمان کردم که اگر حرف می‌زد وصیت به صدقه می‌نمود، اگر من از جانب آن صدقه بدهم آیا مزد آن برایش می‌رسد؟ گفت بلی.

و زهیر بن حرب برایم همین سخن را گفت که یحی بن سعید برای ما گفت و ابوکریب برای ما گفت که ابو اسامه برای ما گفت که علی ابن حجر برای ما گفت که علی ابن مسهر برای ما خبر داد که حکم ابن موسی برای ما گفت شعیب بن اسحاق برای ما گفت و تمام ایشان از هشام به همین اسناد روایت کرده و در حدیث ابواسامه آمده است که وصیت نکرده است، چنان‌چه ابن بشر گفته است و دیگران این را نگفته اند.

-          ۱۶۷۲ این گفته‌اش: (يَا رَسُول اللَّه إِنَّ أُمِّي اِفْتَلَتَتْ نَفْسهَا) یا رسول الله مادرم نفس آن فوت شده است، به نصب سین و رفع سین مفعول مالم یسم فاعله است و یا مفعول دوم است، قاضی گفته است اکثر روایات به نصب آمده و این قول‌اش (اِفْتَلَتَتْ) به فاء درست است که اهل حدیث و غیر شان آن‌را روایت کرده است، و ابن قتیبه (اِقْتَتَلَتْ نَفْسهَا) به قاف روایت کرده و گفته است، این کلمه به کسی گفته می‌شود که به صورت ناگهانی فوت شده باشد و هم‌چنان این کلمه برای کسی اطلاق می‌شود که توسط جنیات و یا عشق به قتل برسد و درست به فاء است؛ گفتند معنی آن به این معنی است که به صورت ناگهانی مرده باشد و هر آن‌چیزی‌که بدون درنگ انجام شود، افتلت به آن اطلاق می‌شود گفته می‌شود (اُفْتُلِتَ الْكَلَام وَاقْتَرَحَهُ وَاقْتَضَبَهُ إِذَا اِرْتَجَلَهُ)؛ یعنی کلام به وجود آمد و کلام را پیشنهاد کرد و سخن را بدون سنجش گفت.

و این گفته‌اش: «اگر از جانب آن صدقه بدهم آیا برایش مزدی می‌رسد؟» گفت بلی و (إِنَّ تَصَدَّقَتْ) که گفته به کسر همزه هیچ اختلافی در آن نیست قاضی گفته است چنین روایتی در آن آمده است گفته است غیر از این به شکل دیگری درست نیست، زیرا او از چیزی سوال کرده که بعدا آن‌را انجام نداده است.

و در این حدیث که صدقه توسط فرزند از جانب میت به میت نفع می‌رساند و ثواب آن برایش می‌رسد به این مسئله اجماع علماء است و هم‌چنان در خصوص رسیدن دعاء و پرداخت دین نیز اجماع کردند، به دلیل نصوص که در این زمینه وارد شده و هم‌چنان حج از جانب میت درست است وقتی‌که حج اسلام باشد و هم‌چنان وقتی به نفلی وصیت کرده باشد. بنابر دیدگاه صحیح‌تر در نزد ما؛ اما علماء در خصوص روزه اختلاف کردند قول راجح بر این است که روزه نیز جواز دارد، به دلیل احادیث صحیحی‌که در این خصوص وارد شده است، مشهور در مذهب ما این است که ثواب قرائت قرآن برای میت نمی‌رسد و جماعتی از اصحاب ما گفته است که ثواب قرائت قرآن نیز می‌رسد و احمد بن حنبل نیز همین نظر را گفته است؛ اما نماز و سایر طاعات در نزد ما و جمهور علماء ثواب آن به میت نمی رسد، ولی احمد گفته است که ثواب تمام طاعات مانند حج برایش می‌رسد.

به این ترتیب صدقه از جانب پدرت که نیت ثواب آن‌را برای آن داشته باشی، انشاء الله می‌رسد و الله سبحانه و تعالی از همه عالم‌تر و با حکمت‌تر است.

برادرتان عطاء ابن خلیل ابوالرشته

مترجم: مصطفی اسلام