قسمت اول

مفکوره‎های بشری که جوامع به آن معتقد بوده و آن‏ را حمل می‎نمایند، در طول یک شب پیدا نشده، بلکه میراث از گذشته‏‌گان نسل بشر است که در طول زمان مورد پذیرش نسل‏‌های بعدی قرار گرفته و فضای جوامع را تسخیر نموده ‏است. چنان‏چه مفکوره روحانیت و عالم ارواح ابتدا از ادیان هندی نشأت یافته و سپس به یونان باستان منتقل گردیده‏ است. این مفکوره در طول تاریخ بین امت مسلمه نیز رایج یافت. تاجایی‎که برخی از گروه‏‌های اسلامی را تحت تأثیر خویش قرار داد. مفکورۀ-جبر و اختیار- نیز میراث فلاسفه یونان است که در جوامع اسلامی نخست در ادبیات اهل کلام و سپس در سروده‏‌های شعرا انعکاس یافته است.
تتبع تاریخی مفکوره‏‌ها این نتیجه را القا می‏‌نماید که نقل و انتقال مفکوره‌‏ها از یک نسل به‏‌نسل‏‌های بعدی همیشه با اصالت همراه نمی‏‌باشد. پس عدم اصالت از دو جهت قابل دقت است:
اول- انحراف مفکوره‎ها که منجر به زوال اصالت آن‎ها می‎گردد.
دوم- تغییر شکل مفکوره‎ها که بدون تردید، اصالت مفکورۀ نخستین را تحت ‍پرسش قرار می‎دهد. مثال روشن برای مورد اول همانا انتقال مفکوره روحانیت و عالم ارواح از ادیان هندی به فلسفه یونان و سپس در میان مسلمانان بوده که در طول هزاران سال اصالت هندی خویش را از دست داده‏ است. عمده‎ترین مثالی که برای مورد دوم می‎توان ذکر نمود؛ دیدگاه‎های مفکرین از زمان سوفسطائیان یونان تا اکنون در مورد شیوه یا طریقه تعقل آدمی است که این مفکوره‎ها در طول هزاران سال به حالت فعلی خود رسیده و بسیاری عناصر جدید، ممد تعریف دقیق نسبت به طریقه تعقل گردیده‎است.
قابل ذکر است که بحث پیرامون عقل؛ مانند: برخی از مباحث دیگر در طول زمان با اصطلاحاتی مختلف صورت گرفته، چنان‎چه سوفسطائیان بدون این‎که بالای نفس عقل تمرکز نمایند، به این نتیجه رسیده ‏بودند که انسان توانایی درک حقایق را ندارد؛ زیرا حقایق در حال تغییر و تحول بوده و ثابت نمی‎باشد. از دیدگاه فلاسفه به ویژه افلاطون، نقش حواس در شناخت حقایق محدود بوده و این روح انسان است که حقایق را به‎شکل جامع و کامل شناسایی می‎کند، در حالی‎که دانشمندان نیورولوژی عقل را از نظر فعالیت دماغ مورد مطالعه قرار می‎دهند!
نکته‎ای دیگری را که نباید فراموش کرد، اینست که اصطلاح عقل به معانی دیگری غیر از روند تفکیر نیز مورد استفاده قرار گرفته ‏است. چنان‎چه کلمه عقل در نصوص قرآن‎کریم و سنت پیامبر صلی الله علیه وسلم به معنی بسته کردن استفاده شده، زیرا در زبان عربی عقل معنی بسته کردن را افاده می‎کند و اعراب زمانی شتر خود را می‎بستند به آن می‎گفتند: «عقلتُ البعیری»، یعنی شترم را بستم؛ اما در قرآن‎کریم زمانی الله سبحانه وتعالی عقل انسان را مورد خطاب قرار می‎دهد، اصطلاحات دیگری را نیز استفاده کرده‎است؛ مانند: اولی الالباب، اولی النهی، ذی حجر وغیره.
به دلیل این‎که تفكیر اساس تغيير و تحول در جوامع بشری محسوب می‎شود، تاریخ شاهد آنست که جوامع پیشرفته و مترقی مدیون تعقل و تدبر انسان‎های ساکن در آن سرزمین بوده‎است. یکی از مثال‎های عمده‎یی که درین زمینه می‎توان ارایه کرد، تفاوت میان جامعه اسلامی و جامعه اروپایی در سده‎های 7 الی 15 میلادی است. درین مقطع زمانی، جامعه اسلامی به این دلیل كه یک نسل مفکر را در بطن خود پرورش داده ‏بود، قُله‎های موفقیت و پیروزی را می‎پیمود، در حالی‎که جامعه اروپایی قرون وسطی به دلیل حاکمیت جمود کلیسایی، مخالفت با تعقل و تفکر را اختیار نموده و به همین دلیل به انحطاط عمیقی فرو رفته ‏بود.
در اروپای قرون وسطی برای افراد حق مخالفت با نظریات کلیسا داده نمی‎شد، به همین دلیل بود که زمینه پیشرفت برای اروپا وجود نداشت. طرز مفکوره کلیسایی و روی آوردن دانشمندان اروپایی به تفکر و تعقل منجر به پیشرفت چشم‎گیر جامعه غربی گردید که در طول سده‎های اخیر به مراتب از سایر جوامع سبقت جُستند. این نکته نیز قابل ذکر است که آزاد شدن دانشمندان اروپایی از فلسفه یونان نیز نقش به سزایی در پیشرفت و تحول اروپا ایفا نمود، اما باید دانست که اهمیت مطالعه فلسفه یونان باوجود آمیخته بودن آن با تخیل و توهم به این دلیل است که مفکوره‎های جدید اروپایی ادامه آن و یا عکس‎العمل در مقابل یونان محسوب می‎شود، زیرا فهم مفکوره‎های جدید اروپایی و حتی مفکوره‎های برخی از گروه‎های اسلامی؛ از قبیل: اهل کلام و متصوفین، بدون درک فلسفه یونان ممکن و میسر نبوده و در نتیجه در وضعیت کنونی درک مفکوره ناب اسلامی بدون فهم واقعیت علم کلام و افکار تصوفی که با فلسفه یونان عجین است، قابل هضم نمی‎باشد.
با رعایت موارد ذکر شده می‎توان گفت که فهم ماهیت تفکیر و تعقل از اهمیت ویژه‎ای برخوردارد بوده و همواره دغدغه دانشمندان، فلاسفه و مفکرین بوده‎است. از زمانه‎های قدیم برخی به انکار از وجود حقایق ثابت پرداخته و عده‌ای نقش دماغ در تفکیر را رد نموده و تفکیر را به روح مرتبط دانسته‎اند. عده‎ای احساس واقعیت را انعکاس واقعیت بر دماغ تعبیر نموده و برخی دیگر نیز نقش معلومات قبلی را در روند تفکیر انکار کرده‎اند.
بنابرین، تعریف دقیقی که از تعقل ارایه شده چنین است: «انتقال واقعیت اشیای محسوس به دماغ توسط حواس و تعبیر آن‎ها به اساس معلومات قبلی.» این تعریف چهار جزء اساسی دارد که عبارت از:
1-    اشیای محسوس،
2-    حواس پنج‏گانه،
3-    دماغ سالم
4-    معلومات قبلی‏ می‏باشد.
گنجانیدن اجزای ذکر شده در تعریف عقل طی یک روند طولانی رخ داده که هزاران سال را در بر گرفته‎است.
قابل ذکر است که انسان در گذشته هم توانایی اجرای روند تفکیر را داشته است، ولی برای شناخت دقیق روند تفکیر، تعریف جامع ارایه نکرده‏ بودند. سلسله حاضر به تبیین سیر تاریخی و شکل‎گیری یک دیدگاه دقیق پیرامون واقعیت و تعریف فکر پرداخته ‏است. بخش اول- تعریف عقل قبل از اسلام
در این فصل، نخست اندیشه‎های یونانیان و به تعقیب آن ادیان هندویزم و بودایزم و نهایتاً ادیان فارسی؛ چون: زردشتی، مانوی و مزدکی مورد بررسی قرار گرفته و طریقه تفکیر آن‎ها در لابلای دیدگاه‎ها و نظریات آن‎ها جستجو شده است.قسمت اول- یونان:
دیدگاه‎های یونانیان در مورد تفکیر و تعقل به دو دسته تقسیم گردیده که ذیلاً به بیان و تحلیل هر یک از آن‎ها پرداخته می‎شود:
‌أ.    سوفسطائیان؛
سوفسطائیان به پیروان مکتب فکریی گفته می‎شود که در قرن پنجم قبل از میلاد در یونان باستان زندگی می‎کردند. اصطلاح سوفیسط و سوفسطائیان از لحاظ لغوی از کلمه یونانی(سوفیا) –به معنی خرد و دانش- مشتق شده ‏است که سوفیسط نیز معنی صاحب خرد و دانش را ارایه می‎کند.
نظریات متفاوتی در رابطه به شکل‎گیری دیدگاه‎های سوفسطائیان وجود دارد که در مجموع به دو عامل-داخلی و خارجی- ارتباط می‎گیرد. عامل اول به مباحث دانشمندانی تعلق دارد که بذل توجه به ماوراءالطبیعت و شناخت منشاء هستی نمودند. این دانشمندان که به نام(میتافزیست‏ها) یا ماوراء‏الطبیعت‎گراها نامیده می‎شوند، مباحث و دیدگاه‎های خویش را از دایره طبیعت محسوس بیرون کشیده و بر شناخت اساس و منشای طبیعت متمرکز نمودند. نتیجه دیدگاه‎های ایشان چنین بود که برخی از آن‎ها منشای هستی و طبیعت را آب، برخی دیگر خاک و عده‎ای هم هوا تشخیص دادند. صرف نظر از اختلاف میان آنان، به باور سوفسطائیا، دانشمندان مذکور در حصول نتایج برای اثبات نظریات خویش دلایل موجه ارایه کرده نمی‎توانستند؛ اما عامل دوم به واقعیت سوفسطائیان ارتباط دارد، زیرا سوفسطائیان در عمل به شغلی مصروف بودند که به اصطلاح امروزه می‎توان از آن به وکالت دفاع تعبیر کرد، اگرچه شغل آن‎ها را در برخی از آثار، معلمی نیز بیان کرده‎اند.
به هر صورت، آن‎ها در جریان اجرای امور و وظایف محولۀ خویش متوجه این امر شدند که با ارایه دلایل و استدلال خوب می‌‎توان مجرمی را بی‎گناه و برعکس بی‎گناهی را مجرم به اثبات رسانید. بدین ترتیب آن‎ها به این نتیجه رسیدند که چیزی بنام حق مطلق در عمل وجود ندارد، بلکه حق همان است که توسط استدلال موجه مورد قبول دیگران واقع شود. هم‎چنان وجود اختلاف نظر میان ماوراء‏الطبیعت‎گراها(میتافزیست‎ها) نیز در شکل‎گیری دیدگاه نسبی‎گرایانه سوفسطائیان مؤثر واقع شده‎است. این دیدگاه نسبی‎گرایانه بالای تدریس سوفسطائیان نیز تأثیر نمود، به همین دلیل بود که آن‎ها برای شاگردان خویش بازی با الفاظ و کلمات را آموزش می‎دادند؛ زیرا در صورت عدم موجودیت حق مطلق و واقعیت ثابت، بهترین شیوه برای قناعت دادن مردم، مغلوب ساختن آن‎ها به وسیله بازی با الفاظ و کلمات است، صرف نظر از این‎که الفاظ و کلمات مذکور محتوای واقعی دارند یا خیر.
سوفسطائیان برای دفاع از مفکوره خویش چنین استدلال می‎نمودند: واقعیتی که بیرون از ذهن و فکر انسان قرار دارد، در حال تغییر و تحول بوده و به این ترتیب تمام اشیا با گذشت زمان در حالت تغییر بوده و ثابت نیست. از جانب دیگر، روند انتقال واقعیت‎ها به ذهن انسان نیز مورد تردید قرار داشته و ثبوتی برای صحت این روند وجود ندارد. بالاخره دلیل سوم سوفسطائیان در توجیه مفکوره‏ شان این بود که وقتی انسان به بیان واقعیت‎ها اقدام می‎نماید از الفاظ استفاده می‎کند، این در حالی است که معانی الفاظ اختلافی و غیر مطلق می‎باشد.
به این شکل سوفسطائیان با راه‎اندازی بحث‎های مختلف، عناصر تعقل را به طور منحرف مورد استفادۀ خویش قرار دادند. چنان‎چه در نخستین اقدام، عنصر واقعیت محسوس را بکُلی تحت پرسش بُرده و اصلاً موجودیت آن را طی روند عقلی رد کردند. در حالی‎که برای انجام تعقل و تفکر-حتی خود سوفسطائیان نیز چون انسان‎های عادی بودند- راهی نداشتند جز این‎که هر چهار عنصر تعقل را بشکل مشترک بکار گیرند، که بدون تردید یکی از اساسی‎ترین و نخستین عنصر آن موجودیت واقعیت محسوس می‎باشد. هرگاه واقعیت محسوس موجود نباشد، پس تعقل اصلاً ممکن نبوده و انسان درین‎حال تنها به تخیل و تصور رو می‎کند و بس؛ ولی سوفسطائیان به دلیل این‎که اشیا را در حال تغییر و تحول دایمی می‎خواندند، این عنصر تعقل(واقعیت محسوس) را کاملاً انکار کردند!
عنصر دومی که پس از واقعیت محسوس نزد سوفسطائیان ضربه دید، همانا عنصر حواس انسانی می‎باشد، زیرا سوفسطائیان پس از این‎که موجودیت واقعیت محسوس را رد کردند، این امر بشکل طبیعی منجر به کم‎رنگ شدن و حتی تضعیف شدید عنصر حواس انسانی نزد آن‎ها گردید؛ چون بر اساس طرز دید سوفسطایی، هنگامی‎که یک انسان توانایی درک واقعیت‎ها را ندارد، پس حواس نیز مطابق واقعیت خود عمل نکرده و طبیعتاً از دایره بحث خارج می‏شود. از این‎که حواس در منهج سوفسطایی برای درک واقعیت‎ها بکار نمی‎رود، اصلاً استفاده‎ای از آن نمی‎شود. لذا از نظر انداختن عنصر واقعیت محسوس در جریان تعقل بشکل طبیعی باعث شد تا حواس انسانی نیز نزد سوفسطائیان جان باخته و از استفاده دقیق و بجا باز ماند.
این چنین موقف سوفسطائیان در برابر واقعیت محسوس و حواس انسانی، تدریجاً سبب شد تا معلومات قبلی که سومین عنصر مهم و اساسی روند تعقل محسوب می‏شود نیز به انحراف کشانیده ‏شود. علاوه بر آن، دلیل دیگری که سبب بروز انحراف در طرز دید سوفسطایی نسبت به معلومات قبلی گردید، این بود که سوفسطائیان به دلیل این‎که هیچ نوع معرفت و دانشی را عام شمول و مطلق نمی‎دانستند، شماری از معلومات، آگاهی و دانش انسانی را از اعتبار ساقط کردند. در عین‏حال آن‎ها به دلیل امکان تعابیر مختلف از مُتون، ثقه بودن و اعتماد بر معلومات قبلی را از بین بردند. به این تعبیر که سوفسطائیان هرگز حاوی معلومات قبلی در روند تعقل خود نبودند که بر آن اعتماد داشته و تعابیر آن را در زندگی عملی خویش مورد استفاده قرار دهند.
بنابرین، با یک نتیجه‎گیری کُلی از دیدگاه سوفسطائیان در مورد معرفت می‎توان به نتایج ذیل رسید:
1.    این نظریه که تمام اشیا در حال حرکت و جنبش، یا به عبارت دیگر در حال تغییر و تحول است، بدون شک دقیق می‎باشد؛ اما ثابت نبودن واقعیت‎ها به این معنا نیست که واقعیت‎های موجود در بیرون از ذهن انسان در حالت نسبیت بوده و قابل شناخت نمی‎باشد.
2.    سوفسطائیان به این باور بودند که هیچ معرفت مطلق و عام شمول نیست؛ در حالی‎که امروزه به اثبات رسیده‏ است که برخی از علوم و معارف؛ مانند: علوم طبیعی در بعضی از جنبه‎های خود، برخلاف دیدگاه سوفسطائیان، عام شمول و مطلق می‎باشد.
3.    سوفسطائیان به این باور بودند که باوجود زبان مشترک، در رابطه به معانی الفاظ، اتفاق نظر وجود ندارد. این نتیجه در برخی موارد صادق است، چنان‎چه از مطالعه اشعار، تعابیر متعدد و مختلف صورت می‎گیرد، اما نتیجه مذکور در برخی از موارد دیگر قابل تطبیق نیست، چنان‎چه جمله (آتش سوزنده ‏است) قابلیت تعابیر متعدد را ندارد.
در نهایت می‎توان گفت که سوفسطائیان در خصوص عناصر تعقل به ویژه واقعیت محسوس، حواس و معلومات قبلی دچار ابهام و تردید گردیدند که نتیجه آن دور شدن از درک درست چگونگی تعقل و تفکر انسانی بود.
ادامه دارد...

سید عیسی