- مطابق
کفارۀ یمین
(ترجمه)
پرسش:
السلام علیکم و رحمة الله و برکاته!
شیخ بزرگوار ما! در صورتی‌که کفارۀ یمین برای طفل شیرخواری‌که غذا نمی‌خورد، بلکه تنها شیر مادر و یا شیر صنعتی اطفال را می‌نوشد، داده شود، کفاره اداء می‌گردد؟ اگر شخصی بدون این‌که این مسأله را دقت کرده باشد، کفارۀ یمین‌اش را پرداخته باشد، لازم است تا کفارۀ خود را دوباره بدهد؟
سوال دوم مرتبط به کفارۀ یمین: آیا «اطعام مساکین» برای یک وعدۀ غذائی کفایت می‌کند و یا لازم است که دو وعدۀ غذائی یعنی صبح و شام طعام داده شود؟
سوال سوم: شخصی در اروپا سکونت دارد؛ اما کفارۀ یمین‌اش را در "اوکراین" برای فقراء پرداخت می‌کند و مقدار کفاره را مطابق به وضعیت "اوکراین" سنجش می‌کند؛ پس در این‌صورت آیا مقدار کفاره در اروپا را معیار قرار دهد یا مقدار مبلغ همان سرزمینی‌که کفاره را در آنجا می‌فرستد؟
پاسخ:
وعلیکم السلام و رحمة الله و برکاته!
1- اصل و دلیل در ادای کفارۀ یمین این قول الله سبحانه وتعالی است:
﴿لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلَكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا عَقَّدْتُمُ الْأَيْمَانَ فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ ذَلِكَ كَفَّارَةُ أَيْمَانِكُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ وَاحْفَظُوا أَيْمَانَكُمْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ [مائده: 89]
ترجمه: الله (سبحانه وتعالی) شما را نسبت به سوگندهای بی‌توجه شما مؤاخذه نمی‌کند؛ اما نسبت به سوگندهای جدی، شما را مواخذه می‌نماید؛ کفارۀ آن طعام دادن به ده مسکین از متوسط طعامی است که به خانوادۀ خود می‌دهید و یا پوشاک آنان، یا آزاد کردن برده‌ای (ازقید اسارت) پس کسی‌که (مالی برای اطعام و یا آزاد کردن برده) ندارد؛ سه روز روزه بدارد. این کفارۀ سوگندهای شما است که سوگند یاد کرده اید و سوگندهای خویش را حفظ کنید. الله (سبحانه وتعالی) این چنین آیات خود را برای شما به روشنی بیان می‌کند تا سپاسگزاری کنید.
طعام دادن مساکین یکی از گزینه‌های اختیاری در این آیۀ مبارکه است:
﴿فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ﴾ [مائده: 89]
ترجمه: کفارۀ آن طعام دادن به ده مسکین از متوسط طعامی است که به خانوادۀ خود می‌دهید.
2- از این آیۀ کریمه فهمیده می‌شود که عدد ده لازمی است؛ یعنی ضرور است که ده مسکین طعام داده شود. لذا طعام دادن یک مسکین در طی ده وعدۀ غذائی و یا ده مرتبه جائز نیست. ما این موضوع را در پاسخ به پرسش تاریخی 29 اپریل 2022م بیان کرده بودیم که موارد ذیل در آن پاسخ ذکر شده بود:
«...رأی و نظری را که من ترجیح می‌دهم، این است که وقتی نص برای عدد معینی از مساکین وارد شده، مثل این قول الله سبحانه وتعالی:
﴿فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ﴾ [مائده: 89]
ترجمه: کفارۀ آن سیرنمودن ده مسکین از متوسط طعامی است که به خانوادۀ خود می‌دهید و یا پوشاک آنان.
﴿فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّينَ مِسْكِيناً﴾ [مجادله: 4]
ترجمه:پس کسی‌که توان نداشت، شصت مسکین را غذا بدهد.
پس در این حالت، التزام به عدد ذکر شده در آیه یعنی ده و شصت واجب است؛ خواه اعطاء به عین شیء باشد و یا قیمت آن؛ زیرا عدد وارده در نص مقصود بوده و این قید لازمی است؛ اما در صورتی‌که نص اعطای مساکین را بدون ذکر عدد طلب کند، در آن صورت جائز است که به یک مسکین پرداخت گردد؛ چون قید عدد در آنجا وجود ندارد و هم‌چنان جائز است که بیش‌تر از یک مسکین داده شود؛ چنانچه در مورد زکات این قول الله سبحانه وتعالی وارد شده است:
﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللهِ وَاللهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ [توبه: 60]
ترجمه: صدقات(زکات) منحصرا برای فقیران، مساکین، مأموران وصول صدقات، مولفة القلوب، آزادکردن اسیران، قرض‌داران در راه الله (سبحانه وتعالی) و برای مسافران فریضه‌ای است از جانب الله (سبحانه وتعالی)، و الله دانا و با حکمت است.
پس برای شخص زکات دهنده جائز است که زکات خود را برای یک مسکین و یا چندین مسکین تقسیم کند؛ زیرا در این مورد و در این آیۀ مبارکه عدد معینی ذکر نشده؛ بلکه لفظ"مساکین" بدون عدد ذکر شده است؛ اما این چیز باید مراعات شود که همین مساکین مستحق زکات هستند، به دلیل وصف مسکنت که در شأن آن‌ها وارد شده است.»
بناءً تکمیلی کفاره، اطعام و یا سیرکردن ده مسکین از اوسط طعام را لازم دارد و مسکینی‌که برایش ادای کفاره جائز است، مسکینی است که می‌تواند طعام میانه و یا اوسط طعام را بخورد. لذا به نظر من طفل شیرخوار در تحت این مفهوم داخل نمی‌شود؛ لذا طفل شیرخوار شامل مساکینی‌که در کفارۀ یمین طعام داده می‌شوند، نمی‌گردد. بناءً اگر شخصی به ادای کفاره اقدام کرد و غذایی را برای خانوادۀ مسکینی فرستاد که متشکل از ده نفر و در بین این ده نفر یک طفل شیرخوار وجود داشت، در این صورت این کفاره تمام نشده؛ بلکه آن شخص برای نه نفر طعام داده، نه برای ده نفر؛ زیرا طفل شیرخوار در مفهوم کسانی‌که طعام داده می‌شوند، داخل نمی‌شود. این نظر راجح در نزد من است و قلباً این نظر مقبول‌تر به نظر می‌رسد. لذا آن شخص باید به خاطر تکمیل کردن ده نفر به اضافه از آن نه نفر و یک نفر طفل شیرخوار، یک نفر دیگر را نیز طعام دهد تا کفارۀ ده نفر مساکین تکمیل شود. این به خلاف طفلی است که غذا می‌خورد؛ مثل طفل ممیز وغیره؛ زیرا برای چنین اطفالی‌که غذا می‌خورند، کفاره جائز بوده و اگر در بین خانوادۀ مسکین چنین اطفالی وجود داشت، با طعام دادن این خانواده کفاره جائز و تکمیل می‌شود؛ زیرا این اطفال غذاخور در مفهوم کسانی‌که طعام داده می‌شوند، داخل می‌شود.
3- فقهاء در مورد معین کردن طعام دادن در کفارۀ یمین برای هرمسکین و در مورد جنس طعامی‌که کفاره به وسیلۀ آن اداء می‌شود و در خصوص موارد دیگری اختلاف کردند که اندکی از این نظریات را که در این خصوص در کتاب"موسوعة الفقهیة الکویتیة" ذکر شده نقل می‌کنم:
«...دوم از حیث مقدار:
- مالکیه، شافعیه و حنابله به این نظراند که پرداخت یک پیمانه از خوراک غالب در شهر(خوراک معروف) برای هر مسکین شرط بوده و اخراج قیمت طعام، جائز نمی‌باشد؛ به دلیل عمل‌کردن به نص آیۀ مبارکه ﴿فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ﴾. هم‌چنان شرط است که سهم مساکین کم نشود؛ لذا جائز نیست که ده پیمانه برای بیست نفر مسکین یعنی برای هرکدام از مساکین نصف پیمانه داده شود، مگر این‌که برای ده نفر از آن مساکین ده پیمانه تکمیل شود؛ چنانچه شرط است که طعام دادن برای ده نفر بدون تلفیق صورت گیرد. بناءً اگر شخصی برای پنج نفر طعام داد و پنج نفر دیگر را لباس پوشاند، جائز نیست. هم‌چنان برای صحت ادای کفاره شرط است که برای هریک از ده نفر پیمانه طوری داده شود که به مالکیت شان در آید. هم‌چنان در نزد مالکیه تکرار در پرداخت کفاره برای یک شخص جائز نیست. بناً اگر شخصی برای یک نفر ده پیمانه در طی ده روز پرداخت نمود، کفاره‌اش جائز نیست. به همین ترتیب، احناف به این باورند که پرداخت دو پیمانه یعنی نصف صاع از گندم و یا یک صاع از خرما و یا جو و یا قیمت شان از پول نقد و یا از کالاهای تجارتی شرط است؛ زیرا مقصود دفع حاجت است و دفع حاجت به پرداخت قیمت برای مسکین نیز حاصل می‌شود.
- اما مقدار طعام مباحه در کفاره در نزد ایشان دو وعدۀ غذائی در حدی است که شخص مسکین سیر شود؛ یعنی شرط است که هر مسکین با پرداخت کفاره صبح و شام سیر شود و یا شام و سحر برای شان طعام داده شود و یا دو وعدۀ غذائی صبحانه و یا مانند آن داده شود؛ زیرا این دو صبحانه دو وعدۀ غذائی است که مقصود اداء می‌گردد.
اما در صورتی‌که یک مسکین را صبحانه و مسکین دیگر را نان شب داد، در این صورت کفاره جائز نمی‌باشد؛ زیرا در این صورت طعام ده نفر را بر بیست نفر مجزا و تقسیم نموده که چنین عملی برای اداء نمودن کفاره جائز نیست.
هم‌چنان علماء شرط گذاشتند که تمام کفاره برای یک مسکین و به یک مرتبه و یا به دفعات متعدد یعنی به ده مرتبه داده نشود، اما در صورتی‌که ده روز صبح و شام را برای یک مسکین طعام داد و یا ده روز و در هر روز نصف صاع را برای یک مسکین پرداخت نمود، جائز است؛ زیرا تجدد حاجت در هر روز مانند این است که یک مسکین را، مسکین دیگری قرار داده باشد و انگار قیمت برای ده مسکین داده شده است.
سوم: از حیثیت جنس:
«- احناف به این نظراند که ادای جائز در تعیین نوعیت جنس برای اطعام در کفاره عبارت است از: گندم، جو، خرما و یا آرد. هرکدام از این اجناس مانند پرداخت خود این اجناس به حساب می‌آید، یعنی نصف صاع از آرد گندم و یک صاع آرد از جو است. در نظری گفته شده که معتبر در آرد قیمت آن است، نه پیمانۀ آن. هم‌چنان اخراج قیمت از غیر این اصناف جائز است؛ اما مالکیه به این نظر اند که طعام دادن گندم جائز است؛ اگر آن را قوت(خوراک و خوردنی) قرار داده باشند؛ پس غیر از گندم از جمله جو، ذرت و غیر از آن جائز نیست؛ اگر غیر گندم را قوت قرار داده بودند؛ پس آنچه معادل گندم از روی سیرکردن قرار می‌گیرد، جائز است که از آن کفاره اداء گردد، نه از روی پیمانه. اما شافعیه به این نظر است که طعام دادن از حبوبات و میوه‌جاتی جائز است که در آن‌ها زکات واجب است؛ زیرا بدن انسان به وسیلۀ همین حبوبات و میوه‌جات ثابت و قائم بوده و انرژی می‌گیرد و شرط است که این اشیاء خوراک غالب در شهر باشد. اما حنابله به این نظر است که طعام دادن از گندم، جو و آرد این اجناس و هم‌چنان از خرما و کشمش شرط است و غیر از این اجناس ادای کفاره جائز نبوده؛ اگرچه غیر از گندم، جو و خرما خوراک شهر باشد، به استثنای حالتی‌که این خوراکی‌ها وجود نداشته باشد.» ختم نقل قول.
نظر راجح در نزد من این است که طعام دادن برای ده مسکین برای دو وعدۀ غذائی لازم است، به دلیل مدلول آیۀ مبارکه:
﴿فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ﴾ [مائده: 89]
ترجمه: کفارۀ آن (سوگند) طعام دادن به ده مسکین از متوسط طعامی است که به خانوادۀ خود می‌دهید.
شرط است که طعام دادن اهل خانواده در روز در دو وعده‌ی غذائی صورت گیرد تا معنی طعام دادن مصداق پیدا کند؛ مثلاً لازم است که مسکین در صبح و شام غذا داده شود و اگر چنین نکرد، طعام دادن را تکمیل نکرده است. هم‌چنان نسبت به کفارۀ مساکین لازم است که آن‌ها را دو وعدۀ غذائی طعام دهد تا کفاره تکمیل شود؛ اگر به صبحانه اکتفاء کرد و یا به شام بدون صبحانه اکتفاء نمود، کفاره جائز نیست؛ چنانچه شارع طعام خوردن را در رمضان به دو وعدۀ غذائی، یعنی سحر و شام تقسیم و تعریف نموده است. پس تکمیل شدن طعام به این دو وقت و یا به مثل این دو وقت حاصل می‌شود.
اما نسبت به این سوالت: «شخصی‌که در اروپا زندگی می‌کند و کفارۀ خود را در اوکراین برای فقراء می‌دهد و مقدار کفاره‌اش را به حساب واقعیت اوکراین سنجش می‌کند، آیا در این صورت بر وی لازم است که از نظر خود برگردد و کفاره‌اش را بر حساب اروپا سنجش کند؟» پاسخ این سوال این است که بهتر و مورد اطیمنان این است که کفاره مطابق به غذا و طعامی پرداخت گردد که شخص کفاره‌دهنده در آن شهر زندگی می‌کند؛ به دلیل این‌که آیۀ مبارکه:
﴿فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ﴾ [مائده: 89]
ترجمه: کفارۀ آن طعام دادن به ده مسکین از متوسط طعامی است که به خانوادۀ خود می‌دهید.
نص وارده و مفهوم این آیۀ مبارکه مشعر بر طعام دادن مطابق به مکانی است که شخص در آنجا زندگی دارد؛ زیرا مطلوب این است که شخص ده مسکین را از اوسط آنچه خودش خانوادۀ خود را طعام می‌دهد، پرداخت کند. پس وقتی در اوکراین ده دالر را داد، همان ده دالر در اوکراین برای طعام دادن ده نفر کافی است؛ اما برای طعام دادن ده نفر مطابق اوضاع و واقعیت اروپا کافی نیست؛ بلکه در اوروپا برای طعام دادن ده نفر لازم است تا صد دالر پرداخت گردد. لذا به نظرم بهتر و افضل‌تر این است که مقدار طعام دادن ده نفر از سرزمینی صورت گیرد که شخص در آنجا زندگی دارد.
این نظری است که من آن را ترجیح می‌دهم و الله سبحانه وتعالی از همه داناتر و با حکمت‌تر است.
برادرتان عطاء ابن خلیل ابوالرشته
1 ذوالحجة 1444هـ.ق.
19جون2023م.
مترجم: مصطفی اسلام